Racjonalne gospodarowanie wodą w rolnictwie
Woda to podstawowy i niezbędny składnik do życia, realizując plany produkcji rolniczej jesteśmy od niej zależni w zakresie bezpośredniego spożycia, higieny, rolnictwa i przemysłu.
W ostatnich latach obserwujemy postępujące zmiany klimatu, które objawiają się zwiększonymi wahaniami temperatury i niedostatkiem opadów w okresie wegetacji roślin. Coraz częściej występują ciepłe i niemal bezśnieżne zimy, przez co już wiosną gleba wykazuje przesuszenie. Nasilające się całoroczne susze zmuszają radykalnie zmienić tradycyjne podejście do melioracji wodnych.
Dotychczasowe podejście polegało głównie na systemach odwadniających, polegających na odprowadzaniu nadmiarów wody z użytków rolnych. Sytuacja zaczyna się komplikować, gdy woda staje się towarem deficytowym i musimy zacząć nią racjonalnie gospodarować. Trzeba wiedzieć, że na suszę i jej skutki nie ma doskonałego lekarstwa. Nie będzie więc możliwe całkowite wyeliminowanie skutków suszy, ale można wpłynąć na ich złagodzenie.
W każdym przypadku można mówić o dwóch drogach:
Pierwszym ze sposobów gospodarowania wodą jest retencjonowanie, czyli zdolność do zatrzymywania i magazynowania nadmiaru wody. Wodę może retencjonować pokrywa roślinna, gleba, wodonośne warstwy gruntu, obniżenia terenu oraz naturalne i sztuczne zbiorniki wodne. Specjaliści określają małą retencję jako wydłużenie czasu oraz obiegu wody i zanieczyszczeń w środowisku oraz dzielą ją na:
Możemy również oddziaływać nietechnicznie na kształtowanie retencji poprzez zmiany krajobrazu rolniczego oraz zabiegi agrotechniczne. Dużą rolę odgrywa retencyjny udział dolin rzecznych, trwałych użytków i torfowisk. Należy dołożyć starań, aby je prawidłowo użytkować. Wśród działań nietechnicznych polegających na przekształceniu krajobrazu wyróżnia się:
- wykonywanie tarasów,
- zabudowę roślinną stoków, wąwozów (jarów), urwisk,
- orkę wzdłuż warstwic,
- uprawę międzyplonów i poplonów,
- zadarnianie dróg spływów wód powierzchniowych wraz z budowlami hamującymi ten spływ,
- tworzenie niskich grobli,
- nasadzenia pasów zwartych zadrzewień i zakrzaczeń.
Szczególne znaczenie dla ochrony zasobów wodnych ma potencjał retencyjny dolin rzecznych, które spowalniają przepływ wielkich wód. Szerokie bagienne doliny, charakteryzujące się obfitą roślinnością zatrzymującą wodę, opóźniają jej odpływ do koryta rzeki. Do działań zwiększających retencję dolinową zalicza się:
Są to rzadko stosowane działania ze względu na duże koszty i trudną do przewidzenia skuteczność oddziaływania.
Drugim sposobem gospodarowania wodą są melioracje. Do prac melioracyjnych zalicza się osuszanie mające na celu odprowadzenie nadmiaru wody oraz nawadnianie zbyt suchych gruntów. Do melioracji zalicza się również zabiegi agrotechniczne, w tym nawożenie ściekami przemysłowymi, torfem i wapnowanie wpływające chemicznie i mechanicznie na trwałe poprawianie gleb i rozkład wilgoci w glebie. Celem melioracji jest stworzenie optymalnych dla roślin stosunków wodnych. Urządzeniami melioracji wodnych są:
W świetle ustawy Prawo wodne, wykonanie i utrzymanie urządzeń melioracyjnych należy do właścicieli gruntów, którymi najczęściej są rolnicy. W zależności od sposobu i stopnia oddziaływania na środowisko wyróżnia się: melioracje wodne techniczne, agrotechniczne i fitotechniczne. Ze względu na występowanie warunków głębokiej suszy, drenowania nie działają ze względu na brak wody. Obecnie trwają prace, aby skonstruować urządzenia regulujące odpływ wody z systemów drenarskich, co może ograniczyć straty wody.
Nawadnianie precyzyjne
Do nawadniania można korzystać z wód powierzchniowych. Ze względu na ich szczególną wartość należy w pierwszej kolejności korzystać z wód powierzchniowych. Ilość i jakość wody do nawadniania ma wpływ na wybór systemu nawodnieniowego oraz określenia powierzchni nawadnianych upraw. Podstawowym celem stosowania nawadniania jest utrzymanie optymalnej wilgotności gleby. W niektórych rodzajach upraw rolniczych i przemysłowych o mniejszym zagęszczeniu roślin i wysokiej opłacalności produkcji, mogą być stosowane systemy kropelkowe. W przypadku upraw ogrodniczych stosowane są różne systemy nawodnieniowe od deszczowni poprzez minizraszanie, aż po instalacje kropelkowe i zalewowe w szklarniach.
Uprawy warzywnicze najczęściej nawadniane są za pomocą deszczowni natomiast warzywa uprawiane rzędowo zaleca się nawadniać systemem kropelkowym, który charakteryzuje się wysoką efektywnością wykorzystania wody, sięgającą 95%. Systemy kropelkowe zalecane są także do nawadniania sadów i plantacji roślin jagodowych. Niestety, większość stosowanych systemów nawodnieniowych nie umożliwia precyzyjnego nawodnienia, łatwo więc o nadmierne i nieracjonalne zużycie wody, co w obecnej sytuacji jest niedopuszczalne.
Wykorzystanie wody szarej i drugiego obiegu
W wielu przypadkach w gospodarstwie nie jest wymagana woda o jakości wody pitnej i wtedy możemy wykorzystywać tzw. wodę szarą, która jest wodą zabrudzoną, lecz wolną od fekaliów. Jest to przede wszystkim woda pochodząca z mycia, prania i deszczówka. Nieoczyszczoną wodę szarą z powodzeniem można wykorzystać do spłukiwania toalet, wymaga to jednak zainstalowania w domu drugiego obiegu wody. Ponadto wodę szarą możemy wykorzystać do sprzątania obejścia, mycia sprzętu rolniczego lub podlewania ogrodów przydomowych (deszczówka).
Możliwości wpływania rolnika na ograniczenie zasobów wodnych
Najważniejszymi elementami w tym zakresie są:
Następnym celem właściwej struktury upraw jest dobry płodozmian, który powinien uwzględniać następujące elementy:
Podsumowując wymienione zagadnienia w oparciu o racjonalne gospodarowanie wodą, widać jak wiele jest jeszcze do zrobienia w tej kwestii. Narastający problem z dostępnością wody dla rolnictwa jest coraz bardziej widoczny, dlatego należy podjąć działania w celu efektywnego wykorzystania wody.
Wilhelm Hammer
PZDR Nisko
Oprac. na podstawie materiałów Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi „Gospodarowanie wodą w rolnictwie w obliczu susz” pod redakcją Niny Dobrzyńskiej i Wiesława Dembaka.