Różnorakie zastosowanie
Gryka jest cenną roślinną ze względu na jej szerokie zastosowanie w żywieniu człowieka (kasza, mąka, płatki, wyroby piekarnicze), a zwłaszcza diabetyków. Nasiona gryki posiadają białko bardzo dobrej jakości o zbilansowanej zawartości aminokwasów. Odznaczają się wysoką wartością energetyczną, wysoką zawartością nienasyconych kwasów tłuszczowych (co sprawia, że gryce przypisuje się działanie antymiażdżycowe) oraz są zasobne w mikroelementy i cenne witaminy. Ziarno gryki nie zawiera glutenu i jest w naszym kraju przerabiane przede wszystkim na kasze, które otrzymuje się w kaszarniach w wyniku obłuskiwania nasion, obtaczania i polerownia. Podstawowymi produktami kaszarskimi uzyskiwanymi z gryki są: kasza cała prażona i nieprażona, kasza łamana prażona oraz tzw. kasza krakowska. Różnią się one między sobą barwą, zapachem i smakiem.
Kasza po zmieleniu dostarcza mąki, która jest szczególnie wartościowa dla osób mających problemy z chorobami metabolicznymi. Przy produkcji kaszy gryczanej pozyskuje się okrywy owocowe (łuski). W wielu krajach wykorzystuje się je do wypełniania kołder, mat, materacy, poduszek, bez obawy o rozwój roztoczy, co jest ważne szczególnie dla alergików.
Z liści i kwiatów gryki pozyskuje się rutynę wykorzystywaną w przemyśle farmaceutycznym, która wzmacnia naczynia włosowate układu krwionośnego i ma właściwości przeciwzapalne. Gryka jest również znaną rośliną miododajną. Miód gryczany posiada ciemną barwę, spośród innych miodów wyróżnia się wysoką zawartością enzymów i silnymi właściwościami bakteriostatycznymi. Przy sprzyjającej pogodzie z 1 ha kwitnącej plantacji gryki można uzyskać 140-220 kg miodu o ostrym aromacie.
Zalety uprawy
Z agrotechnicznego punktu widzenia uprawa gryki ma wiele zalet. Roślina ta posiada dużą zdolność pobierania składników pokarmowych z form trudno dostępnych, co umożliwia obniżenie kosztów nawożenia mineralnego. Dzięki wytwarzaniu obfitej masy nadziemnej ceniona jest w zmianowaniu jako roślina głusząca chwasty i w ten sposób oczyszczająca pole.
W niewielkim stopniu jest porażana przez szkodniki i choroby. Jest rośliną fitosanitarną, przeciwdziała rozwojowi nicieni w glebie, przez co może stanowić przerywnik w zmianowaniach z dużym udziałem zbóż.
Powierzchnia zasiewów
Pomimo licznych zalet powierzchnia zasiewów gryki jest obecnie niewielka. Według danych GUS w województwie podkarpackim grykę w 2017 r. uprawiano na powierzchni niewiele ponad 2,5 tysiąca hektarów (dla porównania pszenicę ozimą na ponad 83 tysiącach ha). Spowodowane jest to m.in. niekorzystnymi relacjami cen nasion gryki w stosunku do innych gatunków zbóż, dużymi wahaniami plonów uwarunkowanymi przebiegiem pogody i biologią kwitnienia gryki.
Gryka jest rośliną obcopylną. Pojedynczy kwiat kwitnie tylko przez jeden dzień i wydaje nasiona wyłącznie po zapyleniu, stąd przebieg pogody w okresie kwitnienia (korzystny lub niekorzystny dla oblotu pszczół) decyduje o liczbie zawiązanych nasion w stosunku do wytworzonych kwiatków.
Wymagania klimatyczne
Gryka jest rośliną o dużych wymaganiach klimatycznych. Bywa uszkadzana przez przymrozki, przy chłodnej pogodzie wolno się rozwija, co sprzyja większemu zachwaszczeniu. Jest wrażliwa na niedobór opadów od wschodów do pełni kwitnienia – ze względu na silny wzrost roślin (zwłaszcza przy ciepłej pogodzie) co za tym idzie duże wymagania wodne. W okresie kwitnienia źle znosi upalną pogodę z małą wilgotnością powietrza, co nie sprzyja zapylaniu kwiatów.
Wymagania glebowe i przedplonowe
Gryka jest uważana za roślinę gleb lekkich, ale powinny być one zasobne w składniki pokarmowe, o wysokiej kulturze, uregulowanych stosunkach wodno-powietrznych, o odczynie lekko kwaśnym lub zbliżonym do obojętnego. Pomimo, że jest uważna za roślinę tolerancyjną w stosunku do odczynu gleby to jednak przy pH poniżej 5 glebę należy wapnować, najlepiej jesienią w roku poprzedzającym zasiew. Nie udaje się na glebach bardzo suchych, ciężkich i podmokłych.
Gryka nie ma specjalnych wymagań co do przedplonu, jednak po ziemniakach na oborniku czy roślinach strączkowych uzyskuje się największe plony. W praktyce jest jednak wysiewana po zbożach. Może być również uprawiana w plonie wtórym (po poplonach ozimych) oraz ze względu na krótki okres wegetacji, wynoszący 90-100 dni nadaje się także do siewu w międzyplonie.
Uprawa roli
Uprawa roli pod grykę powinna być starannie przeprowadzona w celu przygotowania warunków dla optymalnego rozwoju roślin. Gryka, wśród roślin uprawnych, wyróżnia się większą wrażliwością na niedostateczne napowietrzenie gleby, dlatego wymaga większej pulchności gleby, aby jej delikatne korzenie boczne mogły dobrze się rozrastać.
Uprawę roli pod grykę przeprowadza się w podobny sposób jak pod zboża jare, pamiętając o zachowaniu odpowiedniej ilości wody w glebie. Zadaniem jesiennej uprawy pożniwnej jest przede wszystkim odchwaszczenie pola. Orka przedzimowa powinna być wykonana wcześnie, aby możliwie dużo nasion chwastów skiełkowało i zostało zniszczone następnymi zabiegami. Wiosenne przygotowanie pola pod zasiew gryki obejmuje zastosowanie nawozów mineralnych i kultywatorowanie z bronowaniem lub doprawienie gleby zestawem do uprawy przedsiewnej.
Nawożenie
Gryka jest rośliną posiadającą zdolność do pobierania składników trudno dostępnych dla innych roślin, co poprawia wykorzystanie zasobności gleby. Dlatego rośliny przychodzące w zmianowaniu po gryce powinny być obficiej nawożone. Przy spodziewanym plonie na poziomie 2,5 t/h nasion gryka pobiera ok. 90 kg N/ha, 60 kg P2O5/ha oraz 140 kg K2O/ha.
Fosfor i potas należy stosować przedsiewnie, a azot w dawkach do 40 kg N/ha stosować w całości przesiewnie, natomiast wyższe dawki powinny być dzielone – 60% przedsiewnie, a resztę w fazie kwitnienia.
Siew i odmiany
W przypadku uprawy gryki na nasiona ważne jest ustalenie optymalnego terminu siewu. Gryka jest rośliną ciepłolubną. Należy ją wysiewać w glebę ogrzaną na głębokości 5-10 cm do temperatury ok. 10ºC, a wysiewamy ją, gdy minie obawa wystąpienia wiosennych przymrozków, tj. II-III dekada maja, po tzw. zimnych ogrodnikach.
Zbyt późny siew powoduje skrócenie okresu wegetacji, słabsze rozgałęzianie roślin, a wzrost i kwitnienie może przypadać w okresie leniej suszy, co ujemnie wpływa na plonowanie.
Grykę wysiewamy siewnikiem zbożowym na głębokość 3-5 cm zależnie od rodzaju gleby, na glebach zwięzłych płycej.
Dobór odmian gryki jest dość ograniczony. Obecnie wpisane do Krajowego Rejestru są tylko 4 odmiany gryki, tj.: Kora, MHR Korona, MHR Smuga, Panda, które pochodzą z Małopolskiej Hodowli Roślin sp. z o.o.
Zakładając plantację gryki, należy pamiętać, że ciągle dobór herbicydów zarejestrowanych do jej odchwaszczania jest niewielki. Spośród zabiegów agrotechnicznych za najważniejsze należy uznać sposoby siewu gryki, którymi możemy wpłynąć na ograniczenie zachwaszczenia oraz przedłużenie okresu jej kwitnienia.
Uprawa w szerokich międzyrzędziach
Wyższe plony gryki uzyskuje się przy szerokiej rozstawie rzędów 35-40 cm, przy pełnej pielęgnacji międzyrzędzi. Uprawa w szerszych międzyrzędziach powoduje obfitsze kwitnienie roślin i wydłużenie okresu kwitnienia. Rozciągnięcie kwitnienia w czasie zwiększa prawdopodobieństwo zapylenia kwiatów przez pszczoły. Przy tym rodzaju uprawy należy wysiewać 60-70 kg/ha orzeszków. Stosując uprawę z szeroką rozstawą rzędów, trzeba wykonać 2-, 3-krotne opielanie w następujących fazach rozwojowych roślin:
Uprawa w wąskich międzyrzędziach
W praktyce grykę najczęściej sieje się w wąskie międzyrzędzia (12 cm), wysiewając 80-90 kg/ha orzeszków, co w przypadku późniejszego siewu (po 20 maja), gdy jest już cieplej sprzyja szybkiemu wzrostowi roślin i wcześniejszemu zakryciu międzyrzędzi. W takim przypadku jest mniejsze zachwaszczenie plantacji. Wadą tego sposobu uprawy jest słabe rozgałęzienie roślin, co w konsekwencji prowadzi do słabszych plonów.
W uprawie gryki spośród herbicydów do zwalczania chwastów jednoliściennych można obecnie zastosować, m.in.: preparaty Fusilade Forte 150 EC* oraz Trivko* po wschodach, od fazy 2-4 liści gryki, nie później niż do ukazania się pąków kwiatów.
*preparaty do zastosowania w uprawach małoobszarowych, odpowiedzialność za skuteczność działania i fitotoksyczność środka ochrony roślin ponosi wyłącznie jego użytkownik.
Zbiór
Długi okres kwitnienia gryki i zawiązywania nasion powoduje, że poszczególne orzeszki dojrzewają w różnym czasie. Utrudnia to zbiór i zwiększa straty żniwne. Do zbioru kombajnem zbożowym przystępujemy, gdy 70-80% owoców uzyskało brunatne zabarwienie. Nasiona gryki zbierane kombajnem są często wilgotne i zanieczyszczone. Zanieczyszczenia należy usunąć bezpośrednio po zbiorze, a nasiona dosuszyć do wilgotności poniżej 15%.
Wysokość plonów gryki waha się w granicach od 0,5 do 3 t/ha w zależności od terminu siewu, odmiany, gleby i przede wszystkim od intensywności zapylenia. W przeciętne lata zbiera się od 0,7-1,5 t nasion gryki z 1 ha.
Dobrym sposobem mającym korzystnie wpłynąć na plonowanie zasiewów gryki jest umieszczanie uli przy jej uprawach.
Gryka z dopłatą
Warto zaznaczyć, że uprawiając grykę w swoim gospodarstwie rolnik możne starać się o dodatkowe dopłaty. Należy wówczas przystąpić do Działania rolno-środowiskowo-klimatycznego w ramach PROW 2014-2020. Realizując 6 pakiet tego działania „Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych w rolnictwie” za 1 ha gryki możemy uzyskać dodatkowe 750 zł (wariant 6.1). Produkując nasiona gryki (w przypadku wyboru wariantu 6.2), możemy uzyskać dodatkowe 1000 zł pod warunkiem poddania ich ocenie laboratoryjnej. Przed podjęciem decyzji o realizacji tych pakietów, warto zapoznać się wcześniej z szczegółowymi wymogami.
Zachęcając do uprawy gryki, należy podkreślić, że jest ona rośliną odpowiednią i zalecaną do uprawy w gospodarstwach ekologicznych, gdyż dobrze sobie radzi z konkurencją chwastów i nie wymaga oprysków przeciwko chorobom i szkodnikom.
Oprac. na podst. lit.
Katarzyna Sitek
PODR Boguchwała