Gazowy amoniak (NH3) jest bardzo reaktywnym i jednym z najbardziej zasadowych zanieczyszczeń gazowych w atmosferze. Pochodzi zarówno z naturalnych, jak i antropogenicznych źródeł. Jest jednym z głównych zanieczyszczeń gazowych powietrza powstającym w toku szeroko rozumianej produkcji rolniczej. Szacuje się, że w Unii Europejskiej rolnictwo jest odpowiedzialne za ponad 92% emisji tego gazu, natomiast w Polsce wartość ta sięga 94%. Największa część emisji amoniaku związana jest z odchodami zwierząt - 78%, a pozostałe 22% emisji związane jest ze stosowaniem mineralnych nawozów azotowych. Amoniak przede wszystkim powstaje w wyniku rozpadu i utleniania mocznika.
Emisje amoniaku z rolnictwa mogą wywoływać wiele negatywnych skutków w środowisku, m.in. eutrofizację wód i zakwaszenie gleb, a w konsekwencji prowadzić do zmniejszenia przyswajalności składników pokarmowych przez rośliny. Wyemitowany do powietrza amoniak może powracać w opadzie suchym lub mokrym, stanowiąc zagrożenie toksyczne upraw i może zwiększać wrażliwość roślin uprawnych na czynniki stresowe.
Ze względu na wagę problemu wprowadzono przepisy prawne obejmujące to zagadnienie. Głównym z nich jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/2284 z 14 grudnia 2016 r. w sprawie redukcji krajowych emisji niektórych rodzajów zanieczyszczeń atmosferycznych, zmiany dyrektywy 2003/35/WE oraz uchylenia dyrektywy 2001/81/WE. Zwana jest ona potocznie Dyrektywą NEC. Nakłada ona obowiązek redukcji dwutlenku siarki, tlenków azotu, pyłu drobnego PM 2,5 (pył zawieszony) oraz amoniaku, którego głównym źródłem jest produkcja zwierzęca. Na Polskę został nałożony obowiązek redukcji amoniaku o 1% w latach 2020-2029 oraz o 17% po roku 2030 w stosunku do roku 2005.
W tym celu został opracowany Kodeks doradczy dobrej praktyki rolniczej dotyczący ograniczania emisji amoniaku. Z jego pełną wersją można się zapoznać na stronie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi: https://www.gov.pl/web/rolnictwo/kodeks-dobrej-praktyki-rolniczej-w-zakresie-ograniczania-emisji-amoniak.
Podstawowym elementem redukcji emisji amoniaku jest odpowiednie bilansowanie azotu w gospodarstwie i jego zarządzanie.
Efektywne zarządzanie azotem w gospodarstwie wymaga:
· uwzględnienia wszystkich źródeł azotu stosowanego w gospodarstwie (azot w nawozach naturalnych i mineralnych, azot opadający na pole, azot przyswajany przez rośliny bobowate, azot zawarty w paszach);
· poprawnego przechowywania nawozów naturalnych i mineralnych oraz stosowania ich według praktyk obniżających straty;
· stosowania azotu w dawkach ściśle dostosowanych do potrzeb pokarmowych roślin i zwierząt;
· stosowania azotu w odpowiednim czasie, odpowiednią techniką, w odpowiedniej dawce oraz w odpowiednim miejscu;
· uwzględnienia wszystkich możliwych strat azotu.
Ze względu na ogromny udział produkcji zwierzęcej w emisji amoniaku proponowane są działania służące jej redukcji. Do najważniejszych należą: stosowanie odpowiednich systemów żywienia czy zmniejszenie powierzchni emisji amoniaku w systemach utrzymania oraz odpowiednie przechowywanie i aplikację obornika i gnojowicy.
W żywieniu zwierząt skuteczne jest stosowanie pasz o obniżonym poziomie białka ogólnego, żywienie wielofazowe, zastosowanie białka chronionego oraz stosowanie dodatków paszowych zwiększających strawność białka. Zaleca się także wydłużenie okresu pastwiskowego, gdyż odchody wydalane przez wypasane zwierzęta szybko ulegają wysuszeniu, a mocz natychmiast wchłaniany jest do gleby.
W budynkach inwentarskich ograniczenie emisji amoniaku opiera się przede wszystkim na:
- zmniejszeniu powierzchni zanieczyszczonej nawozem naturalnym,
- szybkim usuwaniu moczu; szybki rozdział kału i moczu,
- zmniejszeniu prędkości i temperatury powietrza na styku z nawozem naturalnym,
Trzeba też zwracać szczególną uwagę na prawidłowe przechowywanie nawozów naturalnych, w wypadku których utrata związków azotu może sięgać nawet 30%. Uzależnione to jest od wielu czynników, m.in.: metod i sposobów przechowywania, szczelności zbiorników na nawozy płynne czy nawet od warunków atmosferycznych występujących na danym obszarze. W celu ograniczania strat należy zmniejszać powierzchnię styku nawozów naturalnych z powietrzem poprzez zwiększenie wysokości lub głębokości ich przechowywania, lub stosować osłony.
Szacuje się, że straty azotu w postaci amoniaku na etapie aplikacji nawozów naturalnych na gruntach rolnych wynoszą od około 25% do nawet 95%. Ograniczenie emisji amoniaku polega na ograniczeniu kontaktu z atmosferą zastosowanego nawozu. Ważne jest jak najszybsze przykrycie nawozu glebą, a w przypadku nawozów płynnych aplikacja doglebowa.
Można również ograniczyć emisję amoniaku z nawożenia mineralnego. Bezpośrednia emisja amoniaku występuje tylko po zastosowaniu nawozów mineralnych zawierających azot w formie amonowej oraz takich jak mocznik, które zawierają azot w formie amidowej, szybko ulegającej przekształceniu do związku amonowego. Straty z nawozów azotowych takich jak: fosforan amonu, siarczan amonu, mocznik i roztwory mocznika szacuje się w zależności od warunków na 5-40%.
Ograniczenie emisji amoniaku z aplikacji mocznika można osiągnąć, np. poprzez:
Zastosowanie tych praktyk oprócz ograniczenia emisji może doprowadzić do poprawy wykorzystywania azotu zawartego w nawozach naturalnych i mineralnych, a tym samym do korzyści środowiskowych i finansowych dla rolnika.
Na podstawie: Kodeks doradczy dobrej praktyki rolniczej dotyczący ograniczenia emisji amoniaku
Oprac. Marta Dziadek
PODR w Boguchwale